سازمانی خه‌بات ی
کوردستانی
ئێران
...گەرچی ئەو لە ژێر کاریگەری فەلسەفەی کەسانێکی وەک " دێکارت " و " فڕانسیس بێیکێن " و بیرۆکەی چارەسەری گرفتەکانی بەردەم سیاسەت و دەوڵەت لە ڕوانگەی " ماکیاوڵی" دا بووە، بەڵام خۆی خاوەن بیرێکی بەهێز لە سەر بابەتە جۆراوجۆرەکان بووە و بۆ داڕشتنی تێورێک بۆ ناسین و کارپێکردنی چوارچێوەکانی سیاسی و بەڕێوەبەرایەتی دەوڵەتکاریگەریەکی جیدی لە مێژوو دا داناوە . بابەتەکانی Ø› شەڕ، دەوڵەت، ئایین و ماتریالیسم لەو باسە فیکری و فەلسەفیانەن کە لە ئەندێشەی " هابز" دا بەرجەستە بوونەتەوە .
• شەڕ :
دوای ئەزمەی جیاوازی ڕەگەزی لە ئامریکا ، "رادنیکینگ" لە سەرەتای نەوەدەکاندا لەنووسراوەیەکدا پرسیارێکی خەمهێنەر دەکات کە ئێمە بۆچی ناتوانین لە گەڵ یەکتر بە ئاسایی و ئاشتی پێکەوە بژین ؟
فەلسەفەی هابز بە پرسیارگەلێکی ئاواها دەست پێدەکات و ئەچێتە سەر بابەتە سەرەکیەکان . ئەو پێمان ئەڵێت هۆی چیە لە گەڵ یەکتردا بە شەڕ دێین ، لە حاڵێکدا هەموومان لە سەر گرینگی و بەهرەکانی پێکەوە سازان و ئاشتی هاوڕاین . بۆ چی بەردەوام لە گەڵ یەکتردا تووشی ناکۆکی دەبین لە حاڵێکدا هەمووان قازانج و خۆشیەکانی ئاشتی و پێکەوەژیانمان دیوە ، سەیر ئەوەیە ئێمە بەردەوام ئەو خۆشیانە بە نەهامەتی و گرفتەکانی شەڕ و ناکۆکی ئەگۆڕینەوە . ئەوە لە چیەوە سەرچاوە دەگرێت ؟ بۆ چێ لە هەر وڵات و شار و گەڕەکێک شەڕ و کوشتن و نەهامەتی بە دی دەکرێت ؟
یەکێک لەو بابەتانەی هابز گرینگی پێداوە و باسی لێدەکات شەڕ و ئاشتی و تایبەتمەندی ئەو دوو چەمکەیە لە سەر ژیانی مرۆڤـ .
کاتێک لە شەڕەکانی ناوخۆیی بەڕیتانیادا بیر لە سەقامگیری و ئاسایش دەکاتەوە ئەم پرسیارە دەکات Ø›لە شەڕ و لە دوای شەڕ چی دەکەوێتەوە بێجگە کوشت و بڕ و خاپوور بوون ؟ دوای شەڕ ئاکام چییە ؟ شەڕ بۆ هیچ !؟
هابز بۆ سەلماندنی زیان و نەهامەتیەکانی شەڕ یارمەتی لە ئەزموونەکان وەردەگرێت و بە زمانێکی ئاسان ئەڵێت کە بە پێی ئەزموونەکانی ڕابردوو ئەم ڕیزە زیانە لە دەستکەوتەکانی شەڕ و ناکۆکین ،کەوابێ کێ قازانجی شەڕی بینیوە با بێت بە لۆژیک بیسەلمێنێ .
ئێمە دایمە لە گەڵ یەکتر بە شەڕ دێن و لە حاڵتێکی نێگەتیڤدا ئەژین کە لە سروشتی دەروونمانەوە سەرچاوە دەگرێت کە هابز ناوی دەنێت Ø›"شەڕی هەمووان دژی هەمووان" و بۆ کۆتایی هێنان بەو حاڵەتە تەنها یەک پێکهاتەی سیاسی نوێ بە ناوی دەوڵەتمان پێدەناسێنێ کە ئەتوانێ چارەسەر بێت و بە یاسا پەیوەندیەکی لۆژیکی لە نێوان کەسەکانی کۆمەڵگادا دروست بکات . ئەگەر چی دوای هابز لە سەردەمی نوێ دا ئەوە دەوڵەتەکانن بوونەتە نوێنەری مرۆڤەکان و نەتەوە و کەمایەسیەکان بە گژ یەکتردا دەکەن .
دەوڵەت لای هابز چوارچێوە و مکانیسمێکی تایبەتی بۆ ئیدارەی هەر وڵاتێک هەیە و ئافەتی دەوڵەتیش ڕیزبەندی دەکات و پێیوایە ئەو پێکهاتەیە بە شۆڕش نەخۆش دەکەوێ و بە شەڕی ناوخۆییش دەمرێت . لە کتێبی "لۆیاتان "دا بابەتی گرێبەستە کۆمەڵایەتیەکان وفەلسەفەی سیاسی باس کردووە. لۆیاتانی هابز کە لە شکڵی دەوڵەتێکی پەرلەمانیدا خۆ دەنوێنێ لە سەر دادوەری کۆمەڵایەتی و دەسەڵاتێکی لۆژیکی بینا کراوە و خەڵات و سزایە کە هەژموونی ناوخۆیی لە کۆمەڵگادا ڕادەگرێت . ئەبێت شەڕی ناوخۆیی سەردەمی هابز ، و نەبوونی یاسا و دەسەڵاتێک کە بتوانێ بەر بەو شێواوی و کوشت و بڕەبهێنێت هانی دابێت بۆ پێکهێنانی مکانیسمی لۆیاتان . لە حاڵێکدا ئێستا لۆیاتانەکانی سەردەم بوونەتە شارلاتان و خەریکن هەموو نەزم و چوارچێوە ئەخلاقی و کۆمەڵایەتی و نەریتە ڕەسەنەکان دەڕوخێنن و شەڕ و پێشێل کردنی یاسا و ڕێساکان بڵاوە پێ ئەکەن.
هابز دەڵێ پاشایەتی یان سیستەمی دەسەڵاتداری بە ئائین و مەزهەب ناچێتە ژێر کۆنترۆڵ و ڕکێفەوە و بەڵکوو لای ئەو مەزهەب و دەسەڵات لە یەک ڕاستە رێدا دەڕۆن و سەرئەنجام پشتی یەک دەگرن .
هابز دەڵێ تەنها خاڵی پشتگیری و وەفاداری جەماوەر لە سیستەمی دەسەڵات دابین کردنی ئاسایش و دادپەروەری لە لایەن دەسەڵاتەوەیە ئەگەرنا هیچ ڕەواییەک بۆ ئەو سیستەمە نامێنێت .
چی ئێمە بەرەو شەڕ ئەبات و چێ بەرەو ئاشتی هانمان ئەدات؟ هابز دەڵێ بەرژەوەندی و ترس هەوێنی شەڕ و ئاشتین و لە بابەتی شەڕ لە نێوان مرۆڤەکاندا لە " لۆیاتان "دا دەڵێ سێ هۆکار بۆ پەیدا بوون و بەردەوام بوونی شەڕ لە نێوان مرۆڤەکاندا هەیە 1. کێشە لە سەر کانزاکان 2. بێ متمانەیی بە یەکتر و 3. مەیل بۆ سامان و پلەی زێدەتر
مرۆڤەکان بەپێی غەریزە ( لە ترسی مەرگ و لە بەر دەماخ بەرزی و زێدەخوازی) دایم لە گەڵ یەکتردا لە شەڕێکی زیانباردان . چارە ڕێگای لۆژیکی و عەمەلی بۆ کۆتایی هینان بە شەڕ و دوژمنایەتی نێوان مرۆڤەکان چیە ؟
هابزپێیوایە پێکهاتەی " دەوڵەت " دەتوانێ بە زەبری یاسا و هێز و دابین کردنی ئاسایش و دادپەروەری کۆتایی بەو کێشەیە (شەڕ) بێنێت .
هەڵبەت ترس لە مەرگ و ترسی لە دەست دانی بەرژەوەندی و سامان ، خۆی ئەبێتە هۆی ئەوەی مرۆڤەکان لە گەڵ یەکتر دا گرێبەستێک بەڕێوەببن کە مەترسیەکانیان لێ دوور بخاتەوە بەڵام کێ ئەتوانێ لە نێوان مرۆڤەکاندا پەیوەندیەکی جیدی (دادپەروەرانە – دەسەڵاتدارانە) و خامۆشکەری کێشەکان درووست بکات ؟ بەلای هابزەوە Ø› " دەوڵەت " .
هەندێک لە ڕەخنەگران بە هابز ،بێیکێن و ماکیاوڵی دەڵێن خزمەتکاری پاشا و دەسەڵات ، چونکا بۆ ڕەوایی دەسەڵات بابەتی فەلسەفی - لۆژیکی و زانستی خەلق دەکەن . بەڵام کەسانێکیش دەڵێن کە ئایا بەیاسایی بوونی دەسەڵات باشترە یان بێ سەر و بەرەیی ؟ دواتر چی لێدەکەوێتەوە ؟ هەمان وتەی هابز Ø› " شەڕی هەمووان دژی هەمووان " . ئەوەتا هابز هیچ نەبێ ئەو دەسەڵاتەی خستۆتەچوارچێوەیەکەوە بۆ دابین کردنی ئاسایش و دادپەروەری. ڕاستە ئازادی تاک و مافی مرۆڤـ بەمانا سەردەمیەکەی زۆر بەر باس نەدراوە بەڵام دەوڵەت وەک زەرورەت دەبوایە لە شوێنێکەوە دەستی پێکردبایە و بنەماکانی تئوریزەکردنی دەسەڵات دەبوایە مەجالی پڕاکتیزەکردنی پەیدا بکردایە. ئەم ئێستدلالەی لایەنگرانی هابز هەتا ئێستاش لە هێرەمی دەسەڵاتی دەوڵەتەکاندا کاری پێدەکریت . بۆیە دواتر " جان لاک " و " ژان ژاک ڕۆسۆ " ئەو تێزە شی دەکەنەوە و بنەماکانی زانستی سیاسی و گرێبەستە کۆمەڵایەتیەکان دادەڕیژنەوە. وا دەرکەوت کە هابز بە لای " فرانسیس بێیکێن" دا زیاتر شەکاوەتەوە و بەرانبەر بە "مارکس"دا وەستاوەتەوە . مالکیەت و دەسەلات لای هابز لە جەغزیخواستیدەوڵەت دایە و دەوڵەتە کە مالکیەت بە خەڵک ئەبەخشێت ، گەرچی دەسەڵاتی دەوڵەت لە خەڵکەوە بە دەسەڵاتداران ئەبەخشرێت و چوارچێوەکانیشی لە ڕێی نوێنەرانی خەڵک لە پەرلەمانەوە دابین دەکرێت .
•باش و خراپە کارکردی مەیلی مرۆڤە
خاڵێکی سەرنج ڕاکێش لە بیرۆکەی هابزدا بریتییە لە " خواست و مەیل " کە هێزی بزوێنەر و مکانیکی کار و جولەی مرۆڤە و لە غەریزە و هەست و نەستی مرۆڤەوە سەرچاوە دەگرێت. (هەڵبەت مرۆڤ وەک خۆی نەک ئەو تەوسیفاتە مەعنەوییانەی لێیکراوە ) . داخوازی و مەیل بەرەو کارگەلێک ئەمانجوڵێنێ و بێزاریش دوورمان ئەخاتەوە لە کارگەلێکی تر .کەوابێ ئێمە خۆمان ئەزانین کە داخوازی و مەیلمان بەرەو کام کارە هەیە. جوڵەو کاری ئێمەش هەر لەو داخوازیانە سەر هەڵ ئەدات کە مەیلمان پێیەتی . کەوابێ لەم تێزەوە دەرئەکەوێ کە ڕاستی وتە و ئاکاری هەر کەسێک چەنێک لە گەڵ یەکتر دەخوێنێتەوە .
مرۆڤەکان خواستەکانیان وەک خێر و نەخواستەکانیان وەک شەڕ و خراپە پێناسە دەکەن و بۆیە لای وایە خێر و شەڕ ڕێژەییە ( نسبی) نەک ڕەها (مۆتڵەق).
باش و خراپ لای هابز بەو شێوەیە کە باش ئەو حاڵەت و کارانەن کە مەیلمان بۆی ئەچێت و خراپ وخراپەش ئەو حاڵەت و کارانەن کە بێزارمان ئەکەن یان لێیان ئەترسین . رەنگبێ لە وتن دا سنووری باش و خراپە بە شێوەیەکی تر بەیان بکەین بەڵام لە عەمەلدا کارەکانمانن کە نیشان ئەدەن ئێمە مەیلمان بۆ کام لا دا هەیە و چیمان پی باش و خراپە. بۆ نمونە کەسێک کە بەردەوام درۆ ئەکات لە ڕاستیدا حەز بە فریو دان ئەکات و پێی وایە کە ئەو درۆ کردنە لە مەسڵەحەتی دایە ئەگەر چی بشڵێت کە درۆ خراپە بەڵام ئاکارەکانی نهێنیەکانی دەرونی دەرئەخات . هەروەها پێی وایە مەیل بە پیێ شوێن و کات و ڕووداوەکان یان حاڵەتەکانی دەروونی لە مرۆڤەکاندا گۆڕانکاری بە سەر دادێت و ئەو شتەی ئەمڕۆ لای کەسێک باشە سبەی ئەتوانێ باش نەبێت . بۆیە مرۆڤەکان لە هەوڵی خۆپارێزیدا دەست ئەدەنە دانانی گرێبەستی کۆمەڵایەتی و سیاسی لە گەڵ یەکتردا و بەرژەوەندیەکانیان ئەپارێزن .
•جیهان :
لە بیری هابزدا دوو مادە بوونی هەیە 1. ماکی سروشتی وەک مرۆڤ و بوونەوەرەکانی تر و پێکهێنەرانی سروشت 2. ماکی دەستکردی مرۆیی وەک مانا سیاسیەکان .
هابز وەک گالیلۆ پێی وایە بوون و کەون ، پێکهاتەی هێزێکی ماتریاڵە و هەر جوڵەیەک لەو هێزەوە درووست دەبێت .
دوای خوێندنەوەی هەندەسەی " ئۆقلیدۆس" هابز شێوازکی نوێ بۆ داڕشتنی پەیوەندیە ڕامیاریەکان دائەڕێژێت کە لە سەر لۆژیک و تەکووزی ماکەکان و فۆرمولێکی شیاو دامەزرابوو . ئەو نەزم و قاعیدەیە میکانیسمێک پێک دێنێ کە ئاسایش و پەیوەندیە پۆزتیڤە کۆمەڵایەتیەکانی بە دواوە دەبێ گالیلۆ و دێکارت کاریگەریان لە سەر هابز دانا بۆ ئەوەی ئەوێش بە شێک بێت لە کەسانێک کە پەرەیان بە "فەلسەفەی گومان"دا .
گرینگی بابەتی دین لە نووسراوەکانیدا لە سەر "گومان" لە بنەماکانی یاساکانی کلیسا و دەسەڵات داری دینی ئەو سەردەمە لە بەریتانیا لەو ڕوانگەوەیە کە لە فەزای دەسەڵاتداری تۆند وتیژی کلیسا بە سەر وڵاتدا و قەبووڵ نەکردنی هەر جۆرە بیرۆکەیەک دژ بە فەرمانەکانی ئائینی مەسیحی بابەتی بڵاو کردۆتەوە کە بۆتە هۆی ئەوەی بکەوێتە بەر هەڕەشە ی سیستەمی دەسەڵاتداری مەزهەبی و دواتر ڕێچکەیەکی دروست کرد کە گومان کردن لە بابەتی دینی بۆ کەسانی دوای خۆی ببێتە نەریتێک . هەڵبەت دەبێ ڕای هابز دەربارەی خوا لە گەڵ ڕا و بۆچوونەکانی لەبارەی دین لێک جیا بکەینەوە . ئەو پێی وایە ئێمە وەک مرۆڤ نازانین خوا کێیە و کەی و چۆن هاتووە و دەسەڵات و کارو باری چۆنە. دیارە بێ کۆتایی بوون و بێ سنوور بوونی ناچێتە لۆژێکی مرۆییەوە و کەوابێ باس لە ئەمر و نەهیەکانی خوا و هەموو خوێندنەوەکان لەو زاتە لە دیدی مرۆڤەکانەوە ناتەواو و پڕ لە هەڵە و گوماناوییە.لە حاڵێکدا هابز بۆ خۆی بۆ بابەتی ئەخلاق و بەڕێوەبەرایەتی وڵات ئاوێزانی پەروەردەکانی مەسیحی دەبێتەوە .بۆیەش ئائین بەشێکە لە پێکهینەرانی سیستەمی لۆیاتان . ئەو قایل بەو پێناسە نییە کە قەشەکان لە خوایان کردووە. هابز دەربارەی خوا باس لە جەوهەرو زاتێک ئەکات کە سەرچاوەی بوونە و بزوێنەری مکانیزمی سروشتە .
لە ڕاستیدا ناسین و پێناسەی مرۆڤ (وەک پێوەری هەموو شتێک) یەکێکە لەو بابەتانەی لە تەوەری سەرەکی توێژینەوەی هەموو بیرمەندەکاندا بووە و بەو پێیەش کە مرۆڤ دەبێت بوونەوەرێک بێت لە ژێر رکێفی ئەخلاقدا و خزمەتگوزاری کۆمەڵگا و متافیزیک بێت بە پێی زەمەم بۆی دەبێتە ئەرکێکی سەپاو . گەرچی چەند و چوون و شێوازەکان لەو بوارەدا لای بیرمەندان جیاواز و جاری وایە دژ بە یەکترین .
•یاسای پێناسە کراوی هابز بۆ مرۆڤ خۆپارێزی مرۆڤە
مرۆڤ بە پێی بەرژەوەندیەکانییەتی کە هەڵس و کەوتەکانی ڕێک دەخات ، چونکا سەرچاوەی کردەوەکانی مرۆڤ خۆرسک یان (غەریزە )ی سروشتی مرۆڤە . مرۆڤ ئەبی زیندوو بمێنێتەوە و لە مەترسیەکان خۆی دەرباز بکات . مرۆڤی خۆ پارێز یاسا بۆ بەرژەوەندیەکانی دروست دەکات ، کە یاسا ئەخلاقیەکانیش هەر ئەچێتە ئەو بازنەوە . ئەو زانست ئەخاتە پێش قافڵەی مرۆڤ بۆ ئەوەی چرای ڕێگا بێت بۆ دەربازبوون لە گرفت و مەترسیەکان .
لە ڕاستیدا هابز بیرمەندێکی بە گومانە ، ئەو تەنها گومان ناکات کە وێران بکات بەڵکوو ڕێ دانەریشە و شێوەی ژیان وەسف دەکاتەوە . لای ئەو فەلسەفەش ئەچێتە خانەی ڕەخنە و گومان و لە ڕاستیدا ئەو گومانە فەلسەفە ، مرۆڤ ، ئەخلاق ، متافیزیک ، و بوون ، سیاسەت و ماتریالیسم لە خۆ دەگرێت .
دوای هابز ، "هێگڵ" باس لە ڕۆح دەکات . ڕۆحێک کە مرۆڤ بۆ بەدەستهێنانی نرخە بەرزەکان هان ئەدات . ئیدئالیسمی هیگڵ سیفەتە بەرزەکانی خوایە لە دەروونی مرۆڤدا . دواتر "فویرباخ" و شاگردەکانی هێگڵ بە تایبەت "نیچە" ئۆمانیسم و ماتریالیسم جێگری ڕۆحی هێگڵ دەکەن . کاریک کە هابز پێشتر باسی لێوەکردبوو
سەرچاوەکان :
1. کتێبی هابز . نووسینی ڕیچارد تاک . وەرگێڕانی حوسێن بەشیریە
2. کتێبی فەلسەفەی هابز. نووسینی مارشال میسنێر. وەرگێڕانی خەشایاردەیهیمی
3. هابز . زانستنامەی ئازاد ویکیپێدیا
4. لۆیاتان . زانستنامەی ئازاد ویکیپێدیا
5. ئازادیی لە ئەندێشەی هابز و لاک : محەمەد حەکیمی
6. فلسفه به زبان ساده . توماس هابز . جنگ همه علیه همه : زهره روحی
•لۆیاتانی هابز (leviathan ) لە چوار بەش پێک دێت : مرۆڤ ، دەوڵەت ، دەوڵەتی مەسیحی و دەوڵەتی ستەمکار (دژە مەسیحی)
