سازمانی خه‌بات ی
کوردستانی
ئێران
هەر چەند خوێندنەوەی جۆراوجۆر دەکرێ بۆ تاوانی سیاسی بەڵام ئەوەی تێکڕای چالاکانی مافەوانی بیرمەندان لەسەری کۆکن ئەوەیە کە هەر هەنگاوێک بۆ روخانی سیستەمی دەسەڵاتدار و دامەزرانی سیستەمێکی نوێ پێی دەوترێ تاوانی سیاسی. تاوانباری سیاسی پلان و بەرنامە سیاسیەکان لە پێناو خزمەت بە خەڵک، نیشتمان، بەربەرەکانێی زەڵم و فەساد و گەندەڵی و ئیستبدادە دادەرێژێ.
لە رابردوودا دەسەڵاتداران رەفتار و هەڵسوکەوتێکی زۆر بێ رەحمانەیان لەگەڵ تاوانباری سیاسی ئەنجام دەدا، وە لە سەدەی نۆزدەیەمدا جینایەتی دەسەڵاتداران بەرامبەر بە تاوانبارانی سیاسی هەموو سنوورێکیان تێپەراند. بیرمەندان و چالاکانی وەک (مارکیز بیکاریا بونیزانا) بیرمەندی حقوقی کە کاری بۆ لابردنی سزای ئیعدام دەکرد و هەروەها (فەرانسوا گیزو) یەکێک لە مافەوانە دیارەکان بوو کە فکرەی نێئۆکلاسیکی بونیادناو کاری بۆ ئەوە کرد بەرامبەر بە تاوانبارانی سیاسی ئەو توندو تیژیە نەکرێ و خوێندنەوەیەکی نوێ بۆ ئەو تاوانە بکرێ هەروەها رێز و تایبەتمەندی بۆ تاوانباری سیاسی لەبەرچاو بگیرێ. گیزو دەڵێ: تاوانباری سیاسی زەرەر بە خەڵک ناگەیەنێ تەنیا بۆ پێکهاتەی دەسەڵات دەبنە مەترسی.
رافائێل گارفالو بیرمەندی ئیتالیایی، لەو باوەڕەدایە کە تاوانی سیاسی هەنگاوێکی پلان بۆدارێژراوە و دورە لە هەنگاوی خراپ و بێ ئەخلاقی. هەروەها سیلگ دەڵێ: هەستی لەخۆبردوویی و فیداکاری و باوەربەخۆبوون کەسەکان والێ دەکا کە تووشی تاوانی سیاسی بن.
لەگەڵ ئەوەی کە لە زۆربەی وەڵاتانی جیهان خوێندنەوەیەکی سەردەمیانە بۆ تاوانی سیاسی کراوە و یاسای تایبەتی بۆ پەسەند کراوە، تاوانباری سیاسی خاوەنی چەندین ئیمتیازی بەرچاوە و ئەو ئیمتیازانە لە تاوانبارانی دیکەی جیادەکاتەوە بەڵام بەداخەوە لە ئێرانی ژێردەسەڵاتی ئاخوندان 37 ساڵە بەبێ خوێندنەوەیەکی روون بۆ تاوانی سیاسی، بۆ ئەو مەبەستەش هیچ قانوون و یاسایەک بوونی نەبووەو تاوانبارانی سیاسی لە دادگاکانی بەناو (دادگای ئینقلاب، دادگای سەربازی و دادگای رۆحانیەتدا حوکمی توند و بێ رەحمانەیان بە سەر سیاسیەکاندا سەپاندووە. ئەوە لە حاڵێکدایە کە لە ئێراندا، لە ساڵی 1286 ک خ (1907) ز، وشەی تاوانی سیاسی لە نووسینەوەی قانوونی مەشروتەوە هاتۆتە نێو ئەدەبیاتی حقوقی و لەو دەم تا ئێستا، لە قۆناغەکاندا خوێندنەوەی جیاجیا بۆ ئەو مەسەلە کراوە. بەهۆی ئەوەی ئەم یاسایە پەیوەندی بە ئازادی رادەربڕین و تێکڕای چین و تووێژەکانی کۆمەڵگەوە هەیە، باشترە هەندێ بە وردی سەرنجی بدەینێ و بەراوردی روانگە و یاسای رژێم لەگەڵ یاسا نێونەتەوەییەکان یان ئەو وەڵاتانەی یاسای مەدەنی و حقوقیان رەچاوی ئازادی و مافی تاکەکانی کۆمەڵگەی کردوە، بکەین.
لە چەند ساڵی رابردوودا زۆرجار لە رۆژنامە و راگەیاندنەکانی رژێمدا گوێ بیستی هەواڵەکانی تایبەت بە قانوونی تاوانی سیاسی و کێشەکانی ئەو قانوونە لە نێوان مەجلیس و ئەنجومەنی چاودێری و کۆڕی دیاریکردنی بەرژەوەندیەکانی رژێمدا دەبووین، کە لە کۆتاییداو لە دوای چەندین جار دەستکاری، رۆژی 29ی بانەمەڕی 1395 لەلایەن ئەنجومەنی چاودێریەوە تەئید کراو بەو پێ یە رژێمی ئێران لەدوای 37 ساڵ دەسەڵاتداری دەبێتە خاوەن (یاسای تاوانی سیاسی).
بە پێی ئەو یاسایە، تاوانی سیاسی بەو جۆرە پێناسە کراوە کە: هەر کەسێک بە مەبەستی سیاسی زەربە لە پێکهاتەی حکومەت، مەسڵەحەتی سیاسی و ئازادیەکانی خەڵک بدا، تاوانباری سیاسیە.
هەروەها هەرکەسێک بێ رێزی و جنێو بە سەرۆکی هەر سێ دەزگا، سەرۆکی کۆڕی دیاریکردنی بەرژەوەندیەکانی رژێم و جێگرەکانی سەرۆک کۆمار، وەزیرەکان، نوێنەرانی مەجلیس و ئەندامانی مەجلیسی شارەزیانی رژێم بدا، تووشی تاوانێکی سیاسی بووە.
لە خاڵێکی ئەو یاسایەدا هاتووە کە رەخنەگرتن لە سیاسیەت و بەرنامەکانی دەسەڵاتداران، بەبێ ئەوەی مەبەست زەربەدان لە بنەما و چوارچێوەکانی رژێم بێ، بە تاوانێکی سیاسی دادەنرێ.
هەر بە پێی ئەو یاسایە، دەبێ بۆ دادگایی کردنی کەسانی سیاسی پشت بە دادگای بەناو ئینقلاب نەبەسترێ و لەمەبەدوا پرۆسەی دادگایی کەسانی سیاسی لە دادگای عمومی و گشتیەکان ئەنجام بدرێ و بە پێچەوانەی رابردوو دەبێ سێ قازی بڕیار لە سەر سزای کەسی سیاسی بدەن و هەیئەتی مونسیفە دەبێ لە دادگاییەکەدا بوونی هەبێ و بەندکراوانی سیاسی لە باقی بەندیەکانی دیکە جوێ بکرێنەوە.
ئەوەی روونە دەزگای دادوەری رژێم لە ماوەی 37 ساڵی رابردوودا هۆیەک بووە بۆ سەرکوتی نەیاران و بیرجیاوازان و هیچ کات وەک دەزگایەکی سەربەخۆ و دادپەروەر دەرنەکەوتووە، هاوکات قازی و حاکمەکان کەسانی نزیک لە دەزگا ئەمنیەتیەکانن، بۆیە پەسەند کردنی ئەم یاسایە لە ئێستادا ناتوانێ نوقتەی گۆڕانی هەڵسوکەوتی ئەو دەزگایەبێ، بەڵکوو بەپێچەوانەوە دەبێ چاوەڕێی کارکردی توندتری بەشی قەزایی رژێم بین لەگەڵ چالاکانی سیاسی و مەدەنی و بیرجیاوازانی وەڵاتی ئێران، دەلیل بۆ ئەو قسە ئەوەیە کە ئەو یاسایە پێچەوانەی بەندی هەشتەمی قانوونی بنەڕەتی رژێمە کە تیایدا ئیشارە بەوە کراوە کە لە چوارچێوەی رژێمدا ئەمر بەچاکە و نەهی لە خراپە ئەرکێکی گشتیەو دەبێ خەڵک لە حاست یەکتر پێی ئەرکدار دەکرێ، هەروەها ئەوە ئەرکی خەڵکە لە حاست حکومەت و ئەرکی حکومەتە لە حاست خەڵکە. لە هەمانکاتدا یاسای تاوانی سیاسی رژێم، لەبەر ئەوەی ماف و ئازادیەکانی (تاک) پێشێل و بەرتەسک دەکات، پێچەوانەی جارنامەی گەردوونی مافی مرۆڤە کە پێشتر ئیمزای کردوەو خۆی بە پابەندی ئەو جارنامەیە دەزانێ. دووهەم ئەوەی کە بە سەرنجێک بۆ کارکردی دەزگای قەزایی و داد لە رژێمی ئێران لە ماوەی 37 ساڵی رابردوودا بەتایبەت لە کەیسی سیاسیدا، هەر لە دادگا سەحراییەکان بگرە هەتا حکومی بەکۆمەڵی ساڵی 67 و پرۆسەی دادگای دوو دەقیقەیی و بەرێوەچوونی دادگای نهێنی و رێگەنەدان بە پارێزەر و ... لە هەمان کاتدا سەربەخۆنەبوونی بەشی دادپەروەری لە چوارچێوەی ئەو رژێمەدا نەک مایەی دڵخۆشی نیە، بەڵکوو بەو خوێندنەوەیە بۆ تاوانی سیاسی و دارشتنی یاساکەی ئەو مەسێجەمان پێ دەدا کە لەمەودوا وەزعیەتی ئازادی ڕادەربڕین، ئازادی تاک و گروپ و کۆمەڵەکان زۆر لە رابردوو خراپتر و چەقبەستووتر دەبێ.
ئەگەر چیی بوونی هەیئەتی مونسیفە لە پرۆسەی دادگاییدا خاڵێکی بەهێزە بەڵام بە سەرنجێک بۆ رابردووی بەشی قەزا و دادی رژێم ئەوەمان بۆ روون دەبێتەوە کە ئەو هەیئەتە ناتوانن دەوری پۆزەتیڤیان هەبێ، بەپێچەوانەوە وەک لە دادگای چاپەمەنیدا بینیمان هەیئەتی مونسیفە پێکهاتبوون لە دژمنانی ئازادی راگەیاندن و زۆرجار بۆچوونی توندتر لە بریاری قازی و حاکمیان هەبووە. بۆیە بوونی هەیئەتی مونسیفە لە پرۆسەی دادگایی سیاسیەکاندا ناتوانێ جێی ئومید بێ بگرە ئەو بەشانەی یاساکە فۆرمالیتەن و پراکتیزە ناکرێن.
کۆتا قسە ئەوەیە، ئەگەر چی لە 37 ساڵی رابردوودا رژێم روانگە و خوێندنەوەیەکی روونی بۆ تاوانی سیاسیی نەبوو وە لەو بارەوە رەخنەی زۆری رووبەروو دەکرایەوە. بەڵام بەم یاسا نوێیەو بەو مانایەی بۆ تاوانی سیاسی کراوە دەبێ چاوەڕێی سەرکوتکاری و تراژیدیای پێشێلکاری زیاتر لەباری مافی مرۆڤ بین لە ئێراندا.
بەپێی ئەو یاسایە نوێیەی رژێم بێ، هەموو تاکێکی کۆمەڵگەی ئێران تاوانبارن و دەبێ بەپێی ئەو مادەیە هەڵسووکەوتیان لەگەڵ بکرێ، بۆیە دێینەوە سەر ئەو خاڵە جەوهەریەی کە رژێمی ئێران چاوەرێی هەنگاوی دروست و سەردەمیانەی لێ ناکرێ و لەگەڵ هەر هەنگاوێکدا پاشەکشەی زیاتر دەکاو بەرەو تاکرەوی و دیکتاتۆریەتی زیاتر دەچێ. بۆیە تاکە رێگەی بونیادنانی کۆمەڵگەیەکی ئازاد و مەدەنی و دیموکراتیک، بە نەبوون و نەمانی رژێمی ئێران دێتە ئارایەوە.
