رژیمى ئاخوندى لە رووبەرووبوونەوە لەگەڵ پرسە نۆڕماتیڤەکاندا (بەشی یەکەم)

پێش ئەوەى بچینە سەر باسی مامەڵەى رژیمى ئێران و روانگەیان سەبارەت بە پرسە نۆرماتیڤەکان ، دواتر چۆنیەتى بە کار هێنانى ئەو پرسە و بە گرفت کردنى و وەک ئامرازێک بە کارهێنانى  لە لایەن ئەو دەسەڵاتەوە، سەرەتا پێناسەیێکى نۆرم، فۆنکسیۆن، ئاکام و بەرئەنجامەکانى دەکەین. نۆرم (رێسا): وەک بابەتێکى کۆمەڵایەتى کە پێوەندییەکى راستەوخۆى لەگەڵ نەست،  ناخودئاگاى مرۆڤدا هەیە و لە پانتاییە کۆمەڵایەتیەکەیدا بە نەستى کۆمەڵگاوە دەبەسترێتەوە و وەک لە رووى پێکهاتەوە خاوەنى رەوتێکى مێژووییە، بابەتێکى گرینگى زانستە مرۆییەکانى وەک ، کۆمەڵناسی، کردارناسی، و دەروونزانییە. بەسەر سێ جۆر دابەش دەکرێت: 1ـ کۆمەڵایەتى  (بۆ وێنە شێوە و چۆنیەتى ئاخاوتن و هەستان و دانیشتن) 2ـ فەرمى ( وەک یاساى نووسراو) 3ـ ئایینى ( لە چەشنى ، رێورەسمى عیبادەت) نۆرمە کۆمەلایەتیەکان لە ناو گروپ و کۆمەڵدا، کردارێکى دیاریکراو و باون کە تاک لەرەوتى ژیانى خویدا فێریان دەبێت. بە زۆرى بە نەریت(عورف و سووننەتەوە ) پەیوەستن و وێکچووى رێسا یان یاساى نەنووسراون و پێچەوانەى یاسا فەرمیەکان لە لایەن دەسەڵاتێکى تایبەتەوە نەنووسراون. رێسا، وەکوو چەمک( ناوەرۆک، لە زانستى کۆمەڵناسیدا بەو نوێنک (ئۆلگو) ە کردارییە دەوترێ کە پەرچەکردارە کۆمەڵایەتیەکان رێک دەخات و زۆرینەى کۆمەڵگا پێوەى پەیوەستن کە ئەگەر تاکێک رەچاویان نەکات، ئەوا بە جۆرێک لە لایەن کۆمەڵگاوە سزا دەدرێت. بۆ روونتربوونەوەى باسەکەمان ئاماژە بە چەند نۆرم یان ریسایەک دەکەین، سلاو کردن ، گرینگى تەمەن واتە گەورە و بچووکى ، کێ لە پێشەوە بڕوات، کێ سەرەتا قسە بکات، شێوازیی ژنخوازی، پۆشین، چۆنیەتى تێکەڵى لەگەڵ سروشت، مامەڵە لەگەڵ ئاژەلان، هەلس و کەوتى کۆمەڵایەتى ، شێوازی ئاخاوتن و .... هتد، بۆ وێنە ئەگەر تاکێک نەریت و مەرجەکانى ژنخوازی لەبەرچاو نەگرێت ، بە سانایی هاوسەرگیرییەکە پەسەند ناکرێت. خاڵێکى گرینگ لە مژارى نۆرم و پێوانە کۆمەڵایەتیەکاندا، پێوەندیی بەرهەست و کردارەکییە بە نرخەکانى کۆمەڵە، واتە چوارچێوەى پراکتیکى بە هاو نرخەکانى کۆمەڵن. دیارە نرخەکان بنەما و پێوانى هەڵسەنگاندن و تێروانین بۆ دیاردە و کاروبارە کۆمەڵایەتی و تەنانەت هزرییەکانن، رێنوێنن، ئاراستەى مەیل و حەزى تاک و کۆمەڵ دیارى دەکەن و تاک بە پێى پێوانە نرخیەکان بۆ وێنە ((وڵاتپارێزى)) جۆرى دەورى خوى لەناو کۆمەڵگا دا هەڵدەبژێرێ، نۆرمەکانیش بوارى بەکردەوە دەرهێنانى ئەم نرخانەن. واتە بە شێوەیەکى گشتى نرخەکانى کۆمەڵ سۆبژەکتیڤن، بەڵام نۆرمەکان ئۆبژەکتیڤن، نرخ روانگەى  هەمەکى و گشتگیرى مرۆڤە، بەڵام نۆرم پێوەرى بەشەکى و کردارییە و ئەگەر نرخ کار لەسەر جۆر و رەگەزى ئامانج دەکات، ئەوا نۆرم کردارى گەیشتنە بەو ئامانجە. نۆرم تاک کۆنترۆڵ دەکات و لەم رووەوە دەورى ئامرازێک دەبینێ. رەچاو کردنى لە لایەن تاکەوە، چاوەروانى جێبەجێ کردنى لاى کۆى ئەندامانى کۆمەڵ دێنێتە گۆڕێ و بەم چەشنە دەبێتە یەک لە هۆکارەکانى تەبایی و گونجان لەناو کۆمەڵدا. هەروەک دەزاندرێ، تەبایی و گونجان بەردەوام و لەگشت ئاستێکدا بە ئاکامێکى باش لەقەڵەم نادرێ. رێساکانیش وەک یەکێک لە هۆکارگەلى تەبایی و گونجان و رێکخستن لەناو کۆمەڵگادا، ئەگەر دوگما و فشارى لەگەڵ کەوێت ئەوا دەتوانێ ئاکامى جیاواز و نەرێنى لێ بکەوێتەوە. بابەتى نۆرماتیڤیش وەک هەر بابەتێکى دیکەى زانستى، کۆمەڵایەتى و چاندى ( فەرهەنگى) کاتێک دەکەوێتە بەر رەخنە و گازندە و موش کردن، هۆکار و بەرئاکام، ئاست، نرخ و بوارى ئەرێنى و نەرێنى دەردەکەوێت و رێ لە خراپ بوونى چ وەک کردەوە و چ وەک دژکردەوە دەگیردرێ.

نەقدى رێسا، ناهێڵێ ئەم پەرچەکردارە نەستەکییە تووشی خەسار بێ و دەورى نەرێنى و نەشیاو ببینێ، ناهێڵێ ببێتە هۆى چەقبەستن و پاشکەوتن. نۆرم ، بە تایبەتى پێویستى بە رەخنە و شیکردنەوە، لێکدانەوە و دەرخستن و تێگەیشتنە لە هۆکار و بەرئەنجامەکانى، چونکا پەرچەکردارێکە کە کۆکى لە مێژویەکى دووردا هەیە و لە نەستى کۆمەڵدا جێى خۆى کردۆتەوە و بووە بە خوو لە جۆرى هەلس و کەوت و بیرکردنەوەدا. ئەم کردەیە هێدى هێدى لە گەشەى خوێدا لە ژێر کارتێکەریە چاندییەکان، لەبەر کاریگەرى رووداوە مێژوویی و کۆمەڵایەتى و گۆڕانە هزرى و سیاسیەکان، وەک سەرەتا و دەمى هاتنە ئاراى نامێنێ و ئەمەش وا دەکات دەرهاوێشتە و ئاسەوارە کۆمەڵایەتیەکانى هەردەم چون یەک و لە ئاستێکدا نەبن. کەوابوو سروشتیە نۆرم گۆڕانى بەسەر دابێت، وەک خۆى نەمێنێ یان تەنانەت لە هێندێک دۆخدا هەر نەمێنێ و لەناو بچێ. هەر بۆیە ئاسایی و بگرە پێویستیشە لێى بکۆڵدرێتەوە و ئەگەر پێویستى کرد پێداچوونەوەى بۆ بکرێ. لەسەرەوە ئاماژەمان بەوە کرد کە رێسا، چۆن تاک کۆنترۆڵ دەکات و رێخۆشکەرى مانەوەیەتى وەک بوونەوەرێکى کۆمەڵایەتی و تەریب، یەکێکە لە هۆیەکانى تەبایی و گونجان لەناو کۆمەڵگەدا. بەڵام ئەگەر  بێت و وشکەڕۆیانە و لەگەڵ فشار و دوگماوە ئاوێتە بێت و بەرچاو تەسکانە هیچ دەرفەتێکى مشت و مڕ و دانووستان نەهێڵێ، دەتوانێ دەورى پێچەوانە ببینێ، واتە ببێتە هۆى لێکدابڕان و ناتەبایی و لە کۆتاییدا راکیدبوون و پاشکەوتن. کەوابوو نابێ کوێرکوێرانە و کۆنزەرڤاتیڤ پێرەوى لێ بکرى. بەڵکوو دەبێ بە مێتۆدێکى پێشکەوتنخوازانە و زانستى کارى لەسەر بکرێ و لەبەرئەنجامەکانى بکۆڵدرێتەوە تا تووشی فەساد و خراپ بوون نەبێ. رێسا هەیە بە تێپەرینى کات و تێکەڵ بوونى بە نەریت و توخمگەلى دیکەوە لە ئاستى رەسەنایەتى کەم دەبێتەوە، ئەوەندە خورافە لێ دەئاڵێ کە ئیتر وەک پەرچەکردارێکى کۆمەلایەتى بە جێ نامێنێ و دەبێتە خەسارێکى کۆمەڵایەتى. کەوایە، نۆرمەکان بە گشتى و بەتایبەت لە فۆرمێکدا، هەتایی نین و ناتوانن و ناشبێ هەتایی بن. هێدى هێدى کە فۆنکسیۆن(کارکرد)ى خۆیان لەدەست دا، ئاکامى جیاوازیان لێ دەکەوێتەوە، کەڵک و قازانجى کۆمەڵایەتییان دادەبەزێ و بە کەمتر پێرەوکردنیان لە لایەن گەلەوە و هاتنە ئاراى فورمێکى جێگرەوە کە بۆ سەردەم و دۆخى سایکۆلۆیکى تاک لەزەمەنى هەنووکەیدا گونجاوتر و بە قازانجتر بێ، لەناودەچن. لە باسێکى نۆرماتیڤدا  نابێ کات و شوێن و کردەوە نواندن بە پێى ئەمان لە بیر بکرێ. رێساکان دەبێ وەک دۆزێکى مرۆڤانە، دارێژراو، بە پێى رێکەوتنێک و تەنانەت کاتى سەیر بکرێن. راستە چ وەک چەمک و چ وەک کردار لە هۆکارەکانى بەردەوامیی و رێکخەریی ژیانى کۆمەڵایەتین، بەڵام لە دۆخێکى راوەستاو و چەقبەستوو دا دەتوانێ واش نەبێت و  بە پێچەوانەوە ببێتە هۆى لێکترازان، چەند کەرتبوون و لە کۆتاییدا لەناوچوون. بۆیە نۆرم شکاندن(هەنجارشکێنى) ئەگەر ئەرکە ئەخلاقى، زانستى و کۆمەڵایەتیەکەى تێدا ون نەبێ، بەردەوام تازان نییە و زۆرجار وەک کارێکى پێویست و بگرە ئەرکێکى شۆڕشگێرانەیە. رژیمى ئێران و چۆنیەتى مامەڵەى لەگەڵ پرس نۆرماتیڤەکاندا ئێستا لەسەر بنەماى روونکردنەوەکەمان لەسەر پرسە نۆرماتیڤەکان و بە پێى بۆچوون و وتار و هەروەها کاروچالاکى کەسایەتیە دەوڵەتى و دام و دەزگا حکومیەکانى ئێران، دەمانهەوێ بزانین کاتێک دەسەڵاتى رژیمى ئێران  ، نۆرمە فەرمى و ئایینیەکانى بەرەورووى نۆرمێکى کۆمەلایەتى باو یان نوێ دەبێتەوە ، هەڵوێستیان چەندە زانستى و رێگاچارەیان چەندە ئەقلانى و بەرپرسانەیە؟ ئاخۆ بەردەوام و لە گشت دۆخێکدا بەراستى بەرەورووبوونەوەیە؟ ئاخۆ ئەم قۆناخە  بەوان تێدەپەرێندرێ؟ یان هەر کارى وانە و بەوان جێبەجێ دەبێ؟ ئایا بە راستى لە ناو دەسەڵاتى ئاخوندى دا دوو رەوت بوونى هەیە کە رەوتێکیان بیهەوێ مامەلەێکى جیاواز لەگەڵ نۆرمە نوێیەکان ، بە مەبەستى چوونە ناو قۆناغێکى نوێى کۆمەلایەتى و دامەزراندنى سیستەمێکى سیاسی هاوتەریب و گونجاو لەگەڵ چاندى نوێ، بکات؟ با ئەو قسە و پێشنیارانەى کە لەم دواییانە خامنەیی لەمەر کێشەى ئەمنیەتى ئەخلاقى و هەنجارشکێنى کردبووى بە نمونە بگرین،  خامنەیی لە دانیشتن و کۆبوونەوەێکى لەگەڵ فەرماندەکانى هێزى ئیتنتزامى ئێران ، پێشنیارى دامەزراندن و هەرچى چالاکتر کردنى گەشتى نەهێنى ( نامحسوس)ى بۆ دژایەتى کردەوەى دژە باو (هنجارشکنى) و دابین کردنى ئەمنیەتى ئەخلاقى کردبوو، بە جۆرێک کە بوونیان ، گشت شوێنى نیشتەجێبوون و گەشتیارى و ژینگەیی و سەر رێگاوبانە پڕ هاتوچۆکان بگرێتەوە. بۆ ئەمەش گوێ بە باسی راگەیاندن و بۆچوونى دیکە نەدەن و لە خۆیان وینەیێکى بە هێز و یەکلایکەرەوەى بێ تووش بوون بە بێرەحمى ! نیشان بدەن. پێش هەموو شتێک دەمهەوێ ئەوە بلێم کە لە پشت ئەو قسانە و ئەم جۆرە مامەڵە و کردەوانە دا جۆرێک لە ترس و تۆقان دەبیندرێ، ترسی رووخان. وەک ئەوەى بەدواى ئاکامێکى پارێزکارانە و سیاسیەوە بن، نەک تێپەراندنى قوناخێکى کۆمەڵایەتى و چارەسەرى لۆژیکى و سەردەمیانەى گرفتێکى نۆرماتیڤ. خامنەیی و ئەو باڵەى لەو نزیکن لە روانگەیەکى نازانستى و نابەرپرسیارانە لە بابەتەکە دەروانن، هەوڵەکانیان کۆنزەرفاتیڤى سیاسی، ئایینى و میلیتارییە. خامنەیی بە دەسەڵاتداران و فەرماندەکانى دەلێ: خۆتان لە دووجەمسەرى و بوون بە دوو رەوت بپارێزن و بە پلانێکى ورد و قایم لەگەڵ هەنجارشکێنەکان رووبەرووببنەوە. لایان وایە هەنجارشکێنى (شکاندنى رێساکان) وەک ئیعتیاد و شەڕ و شۆر مەترسیدارن و هەڕشەن بۆ سەر ئەمنیەتى ئەخلاقە، کۆى چالاکیە زانستى و ئابوورى و بەرێوەبەرایەتیەکانى وەڵات لە گرێوى ئەمنیەتدا دەبینن و پێیان وایە سەرقاڵى و داواى هەنووکەیی خەڵک هەر دابین بوونى ئاسایشى ئەخلاقیە!. با پرسیارێک بوروژێنین ، ئەم بۆچوون، بیرکردنەوە و پێشنیارانە لە ئەنجامى پێش بینى لێکترازانى کۆمەلایەتى دێتە ئارا یان لە بەر مەترسی کەرت بوون و لەدەست چوونى دەسەڵاتێکى سیاسی پاوانخواز؟ کاردانەوى لەم چەشنەى دەسەڵاتدارانى ئێران بۆ داسەپاندنى دەسەلاتێکى سیاسی و ئایینیە کە رەوایی خۆى لەدەست داوە یان رێخستنى رێکەوتنێکى کۆمەڵایەتى لەسەر بنەماى بەها و نۆرمە نوێکانە؟ سەرەراى ئەوەى پێشتر رێگاچارەى وایان گرتۆتە بەر ( وەک گەشتى ئەمرى بە معرووف و نەهى لە مونکەر یان گەشتى ئیرشاد و ... هتد) ئێستاش ئەم گەشتى نامەحسوسە کە دەوترێ لە 7 هەزار کادرى نەهێنى و زیاتر پێک دێت و لە بوارەکانى چاودێرى حیجابی ناو ماشین، کۆنترۆڵى شوێنەکانى نیشتەجێبوون و گشتى  و دژایەتى گەڕاندنى سەگ! و ... هتد، هاتوونە کایە و چالاکن. هەر وەک چۆن یەک لە کەسایەتیەکانى سەر بە رژیم نووسیبووى ئەگەر یاسا و سزا و کردەوەى لەم چەشنە وەڵامى دابایەتەوە، ئەوا قامچى لێدان و جەریمە و دەستبەسەر کردن و ... کە پێشتر جێبەجێ کراون، دەبوو چارەسەر، بەڵام ئەم جۆرى چاودێرى و سزادان و سنووردارکردنانە ، هەر چەندى دووپات بکرێنەوە و توندتریش جێبەجێ بکرێن وەلام نادەنەوە.

 چونکە چارەسەرى بەرێککەوتنى نۆرمێکى نوێ و کلاسیک یان نورمێکى کۆمەڵایەتى و فەرمى بە داسەپاندن و سنووردارکردن و تاوانبار کردن ناکرێ. بەڵکو پێویستی بە کارە بۆ رێکخستن و هێنانە ئاراى گرێبەست و رێککەوتنێکى کۆمەڵایەتى نوێ لە روانگەیەکى کۆمەڵناسانە و ئاکارناسانە، بە کردار و مامەلەیەکى مەدەنیەوە. دەسەڵاتدارانى ئێران بە شێوەیێکى نائەقلانى ، نالوژیکى  و نا ئەخلاقى بۆ درێژەدان بە دەسەڵاتى سیاسی و ئابوورى و ئایدیۆلۆژى و ئایینى خۆیان ، کۆى نورمەکان(کۆمەڵایەتى، فەرمى و ئایینى ) تێکەڵ دەکەن. وەک وتمان رێسا یان هەنجار شکاندن( بە تایبەت لەم دۆخەجیهانیەى ئێستا دا کە زانست و تەکنەلۆژیا و هزر و ئابوورى لە قۆناغێکى نوێدان و هێشتا ئێران نەیتوانیوە و ناشیهەوێ قۆناخى نوێ پەسەند بکات و سەرەڕاى ئەمەش چەوساندنەوەى سیاسی، نەتەوەیی و پێشێلکردنى مافى مرۆڤ و ... لە گۆریدایە) نە تاوانە و نە بێ ئەخلاقى تا پێویست بە هەڵوێست و دژ کردەوەى لەم جۆرەى حکوومى بکات.

 تێپەراندن یان گۆرانى نۆرم ئاساییە و ئەمە سروشتى کۆمەڵگەیە، بەڵام ئەم دەسەڵاتە بەدواى بە هێز کردنى جومگەکانى خوى و درێژەدانە بە دەسەڵاتیان، مامەلەیان پاوانخوازانە و بە مەبەستى سیاسیە.  چۆن پێشتر بە تێچوون و کاتێکى زۆرەوە کە تەرخانیان کردبوو بۆ ئورگانەکانى پروپاگەندە و تەبیلى و شانتاژ، بۆ تۆڕى نوێژى هەینى و تێکەڵ کردنى مەزهەب بە سیستەمى پەروەردەوە...، لەو پێناو سەلماندنى خۆیان و بەردەوامى  دەسەڵاتى نادیموکراتیکیان سەرکەوتوو نەبوون، ئێستا زیاتر هێز دەنوێنن، ئەویش بۆ چاوترسێن و لەبەرامبەر خەڵکێکدا کە چیتر  خۆ لەگەڵ نۆرمە کلاسیک و فەرمى و ئایینیەکانى رژیمیدا ناخوێننەوە، بەڵام  بە رێکخستن نەکراون و ترسیان لە راپەرینە، نەک دژایەتى و بەرەورووبوونەوەى لەگەڵ هێرشی چاندى و لە خۆ بیانى بوون( ئەگەر مەترسیەکى وەها لە ئارادا بێت) . ..... دریژەى هەیە