ئابووری ئێران لە دوای (بەرجام)!

پێشەکی

رۆژی 10ی خەزەڵوەر سێهەمین راپۆرتی وەزارەتی دەرەوەی رژێم لەبارەی "رەوتی جێبەجێ کردنی بەرجام" و رۆژی 9ی خەزەڵوەر "راپۆرتی شەش مانگەی کۆمسیۆنی ئاسایشی نەتەوەیی سیاسەتی دەرەوەی مەجلیس سەبارەت بە بەرێوەچوونی بەرجام" بڵاوکرایەوە.

وەزارەتی دەرەوە رەوتی دوای بەرجامی بەتەواوی بە باش و پۆزەتیڤ و پردەستکەوتی سیاسی و ئابووری لە قەلەم داوە. هەر چەند بەشێوەیەکی ناتەبا بابەتی "راکێشانی سەرمایەی دەرەکی" بە "پێبەندبوون بە رەخساندنی دۆخێکی جێ باوەری ناوخۆیی و نێودەوڵەتی" زانیوە کە ئێرانی ژێردەسەڵاتی ویلایەتی فەقیە لێی بێ بەریە.

جوێ لەو دۆخە پر لە شک و گوومانە سەبارەت بە هەلومەرجی ئێران شکات دەکا و عەرەبستان بە سەرچاوەی ئەو دۆخە ناوبردوە، بەتایبەت "هەوڵەکانی بۆ تێکدانی ئاسایشی ئێران، وە باقی جوڵەی ناچارەیەک کە هەتا پشتیوانی و هاورێیەتی ئاشکرا لەگەڵ گروپی بێ ئەرزشی مونافقین چووەتە پێش" کە " هەمووی لە راستای تێکدانی دۆخەکە، دروستکردنی نائەمنی لە ئێران و رێگە لە خێربینینی ئێران لە هەلومەرجی دوای ئابڵوقەکان".

بەڵام بەشێوەیەکی جیاواز، راپۆرتی کۆمسیۆنی ئاسایش و سیاسەتی دەرەوەی مەجلیسی ئاخوندان، لیستێکی سەبارەت بە 7 جۆر لە ئابڵوقە نوێکانی ئەمریکای لە دەورانی دوای بەرجام بڵاوکردۆتەوە. لە پاڵ ئەوەدا بیری هێناوەتەوە کە شەرتی دووهەم لە 9 شەرتی بەرجام" لەلایەن "رێبەری نیزام" تەئکیدی لەسەر "راگرتنی بەرجام" لە ئەگەری " بریاری هەر جۆرە ئابڵوقەیەک کە لە هەر ئاست و هەر بیانوویەکەوە" بێ. بەو پێیە حکومەتی "مەجبوور" بە "هەنگاوی پێویست و لەبەرامبەردا" کردوە.

ئەو راپۆرتانە دوو نمونەی گرینگ لە لێکدانەوە بەتەواوی ناتەبای تاقمەکانی ناوخۆی رژێمە سەبارەت کاردانەوەی بەرجام لەسەر دۆخی ئابووری.

خوێندنەوەی ژێرەوە دەریدەخات کە دەورانی دوای بەرجام:

ئابووری ئێران لە ناوخۆ چ گۆرانێکی بەسەردا هاتووە؟

ئابووری ئێران لە پێوەندیە نێونەتەوەییەکاندا بە کۆێ گەیشتووە؟

چ بەربەستگەلێک لە ناوخۆ و چ سنوورگەلێک لە ئاستی نێونەتەوەیی، بەر بە ئابووری ئێران بۆ چوونە نێو ئابووری جیهان دەگرێ؟

 

بەشی یەکەم، ئاڵوگۆرەکانی ناوخۆ

ئەم راپۆرتە بە لێکدانەوەی 9 بابەت، بەشێوەیەکی تایبەت دەورانی پێش بەرجام و دوای بەرجام لە باری ئابووری ئێران بەراورد دەکا. بەلام لە بەراوردکردنەکەدا خۆی سنووردار ناکاو سەرنج دەخاتە سەر کێشەی ریشەیی ئابووری ئێرانی ژێردەسەڵاتی ئاخوندان.

پێش لێکدانەوەی یەک بە یەکی بابەتەکان، وێنەیەک لە زیناریە گرینگەکان لەو جەدوەلە ژێرەوە کۆکراوەتەوە:

رەقەمەکانی ئەو جەدوەلە لە سەرچاوە رەسمیەکانەوە وەرگیراوە، وە لە هەندێ مەسەلەی وەک رێژەی بێکاری لەگەڵ راستی دۆخەدا جیاوازی زۆری هەیە:

 

سەرچاوە:

1ـ رۆیتێرز 15ی ژوئێنی 2016

2ـ بانکی ناوەندی 25ی پووشپەڕی 94

3ـ راپۆرتی عەلی تەیبنیا وەزیری ئابووری بۆ مەجلیس، هەواڵدەری رسا جۆزەردانی 1395

4ـ بانکی ناوەندی 31ی پووشپەری 95

5ـ ناوەندی ئامار

6ـ رۆژنامەی حکومەتی تەعادول 11ی بانەمەڕی 1395 بە زاری بانکی ناوەندی

7ـ تەیبنیا وەزیری ئابووری و دارایی لە چوارەمین کۆبوونەوەی فۆتا لە ئیسفەهان، 8ی گەلاوێژی 93، هەروەها 6ی بانەمەری 95

8ـ راپۆرتی وەزارەتی نەوت جۆزەردانی 95

9ـ ئەنجومەنی ماشین سازان

10ـ ئاماری سەرەتایی تەجارەتی دەرەوەیی ئێران 12 مانگی ساڵی 1394

11ـ گومرکی کۆماری ئیسلامی

12ـ راپۆرتی کونفرانسی پەرەپێدان و تەجارەتی رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان جۆزەردانی 95

14سەندوقی نێودەوڵەتی دراو 12ی ئاوریلی 2016، جان کێری وەزیری دەرەوەی ئەمریکا 19ی ئاوریلی 2016

1ـ نەوت

بەرهەمهێنانی نەوتی ئێران کە لە ساڵی 1393 بە رێژەی 3.03 ملوێن بۆشکە لە رۆژدا بوو، لە ساڵی 94 گەیشتە 3.23 ملوێن بۆشکە لە رۆژدا. هەناردەکردنی نەوت کە هەڵکشانی خۆی لە پێش لابردنی ئابڵوقەکانەوە دەست پێ کردبوو، بەپێی ئامارەکانی حکومەت لە ئێستادا رێژەی هەناردەکردن نزیک بۆتەوە لە رێژەی پێش ئابڵووقەکان.

رۆیتیرز 25ی جۆزەردانی 95، لە زمان سەرچاوەکانەوە راپۆرتێکی بڵاوکردەوە کە هەناردەکردنی نەوتی ئێران بە بەرزترین رێژەی خۆی لە چوار ساڵی رابردوو یانی 2.31 ملوێن بۆشکە لە رۆژدا گەیشتووە. هەر چەند سەرچاوەکانی دیکە لەگەڵ ئەو ئامارە جیاوازیان هەیە.

هەوالدەری بلۆمبورگ 26ی جۆزەردانی 1395، نووسی نەوتی ئێران لە 13 رۆژی یەکەمی ئەم مانگە لەچاو 2.03 ملوێن بۆشکەی مانگی مەی 1.37 ملوێن بۆشکە دابەزینی هەبووە.

بەو حاڵەش ئەگەر ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی رژیم بکەینە بنەما، رێژەی هەناردەکردنی نەوتی ئێران لەچاو کاتی پێش لابردنی ئابڵووقەکان دوو ئەوندە زیادی کردوە.

لە راستیدا هەولەکانی رژیمی ئێران لە ئابووری ئێران لە سەر زیادکردنی هەناردەکردنی نەوت چڕبۆتەوە کە گرینگترین سەرچاوەی داهاتی حکومەت هەژمار دەکرێ. بەڵام ئەو هەوڵانە لەگەڵ رەوتی دابەزینی نرخی جیهانی نەوت تا رادەیەک ساردبوونەوەی پێوە دیارە.

دابەزینی 46 لەسەدی نرخی نەوت، ساڵی 94ی کردە ساڵێکی دژوار بۆ هەلومەرجی ئابووری رژێم.

لە ئاخرین گۆرانکاریەکانی نرخی نەوت لە مانگی ژوئێن نرخی نەوتی ئێران گەیشتە 45.5 دولار و لە ئێستادا "خەزەرڵوەری 95" هەر بۆشکە 49 دولار دەکا کە هێشتا ناکاتە نێوەی نرخی بۆشکەیەک لە ساڵی 1390.

بەرزبوونەوەی بەرهەمهێنان و هەناردەکردنی نەوت و راگرتنی بەو رێژەی ئێستا، پێویست بە سەرمایەگوزاری گەورە لە پیشەسازی پروتکاوی نەوتی ئێراندا دەکا. وە ئەوە شتیکە کە رژێمی ئێران توانای راکێشانی نیە.

بە پێی وتەی سەرۆکی غولی نەوتی ئیتالیایی ENI، ئێران بە رێژەی 150 ملیارد دولار پێویستی بە سەرمایەگوزاری شیرکەتە نێودەوڵەتیەکانە. کلودیۆ دەسکالزی هەرزوها وتی: لە خەیالێک زیاتر نیە کە وا بیر بکرێتەوە لە هەلومەرجێکدا کە شیرکەوتە گەورەکانی نەوت بە هۆی دابەزینی خیرای نرخی نەوت خەریکی کەمکردنەوەی سەرمایەگوزارین بێن و 150 بۆ 200 ملیارد دولار لە ساڵەکانی 2015 و 2016 تایبەت بکەن بە ئێران. شیرکەتەکانی شێڵ، بریتیش پترولیوم، تۆتاڵ یان ئێنی لەگەڵ ئەوەی کە خۆیان ئامادە دەکەن، بەڵام هیچ پەلەیەکیان نیە بۆ چوونە وەڵاتێک کە هێشتا کێشە گەلی سیاسی هەیە و گوومانی زۆری لەسەرە.

 

بۆ راکێشانی شیرکەتە گەورەکان، وەزارەتی نەوت لە ئێستادا خەریکە جۆرە رێکەوتنێکی نوێ دەکاتە جێگرەوەی رێکەوتنەکانی پێشوو (Buy Back). رێکەوتنەکانی ئێستا بە ناوی (IPC) بەشێوەی هاوبەشی لەگەڵ شیرکەتە خۆجێیەکان (joint-venture)ە و بریار وایە لە 49 پرۆژەی پەرەپێدان لە ئێراندا جێبەجێ بکرێ.

بە پێی هەندێ زانیاری، قەرارگای خاتەمولئەنبیا لە ئێستادا بە شێوەی جۆراوجۆر نزیک بە 30 لەسەدی بەشی نەوتی کونترۆڵ کردوە. پاسداران بەتایبەت لە پرۆژەی Iran Lng ی پارسی جنووبی کە گەورەترین مەیدانی گازی جیهانە لە کەنداوی فارس، کارگەلی بیناسازی دەکەن، بەڵام خۆیان خاوەن کاری سەرەکی نین.

2ـ هەڵکشانی ئابووری

بەپێی راپۆرتی عەلی تەیب نیا وەزیری ئابووری و دارایی، هەڵکشانی ئابووری وەڵات لە ساڵی 1393 گەیشتوەتە 3لەسەد، لە ساڵی 1394 1لەسەد دابەزینی هەبووە. بەڵام ناوەندی لێکۆلینەوەی مەجلیس خەرمانان رایگەیاند کە بەپێی بەراوردی کارناسان، جوڵەی ئابووری وەڵات لە ساڵی 1394 مەنفی (ناقس) 0.4 لەسەد داکشانی هەبووە. پروپاگەندەی حکومەتی رۆحانی خەریکی دروستکردنی ئەو ئومیدواریەیە کە سالی 1395 ئابووری ئێران 4 لەسەد هەڵکشانی دەبێ. ئەو دڵخۆشیەی حکومەت تەنیا بە بەرزکردنەوەی بەرهەمهێنانی نەوتە دەنا لە باقی بابەتەکانی دیکەی پیشەسازیدا هیچ جووڵەیەک بەدیی ناکرێ.

لەم دۆخەدا، کە ساڵێک بەسەر هەلگرتنی ئابڵوقەکان تیپەردەبێ، ئابووری ئێران زیاتر لە رابردوو تووشی شکست و دابەزین بووە. بازاریەکان دەڵێن هەندێ لە دوکانەکان لە حەوتوودا تەنیا 3 رۆژ دەرگای دووکانەکانیان دەکەنەوە ئەویش بۆ ئەوەیە مایەپووچ نەبن. (هەواڵدەری دەوڵەتی مێهر 1ی پووشپەری 1395) موحسینی رەنانی مامۆستای ئابووری زانستگای ئیسفەهان لەو باوەڕەدایە کە: وادیارە حکومەت کەرەستەی پێویست بۆ دەرچوون لەو داروخانە ئابووریەی لەبەر دەستدا نیە. دابەزین و دارووخانی ئێستای ئابووری ئێران خراپترین دۆخی ئابووری ئێرانە لە دوای شەڕی دووهەمی دووهەم. (هەواڵدەری حکومەتی ئیلنا 29ی پووشپەڕی 95)

عەلی تەیب نیا وەزیری ئابووری گوتی: لە ساڵی رابردوودا نرخی نەوت دابەزی بەڵام بە پێی راگەیەندراوی ناوەندی ئامار لەو ساڵەدا، ئابووری وەڵات 1 لەسەد هەڵکشانی هەبووە. بە دڵنیاییەوە هەڵکشانی ئابووری ساڵی 93 لە  ساڵی 94 کەمتر بووە.

ناوبراو تەئکیدی لەسەر ئەوە کردەوە کە گومانیان لەوە نیە کە ئەو ساڵ ئابووری 5 لەسەد هەڵکشانی دەبێ، گوتی: نێگەرانی و دڵەراوکێی ئێمە ئەوەیە کە ئەگەر ئەو 5 لەسەد هەڵکشانی ئابووریە لە بەرهەمهێنانی نەوتەوە بێ، گشتگیر و جێگیر نابێ و کاریگەری لە رەخساندنی کار و پیشەدا نابێ.

هەڵکشانی ئابووری: 2009 - 2015

 

سەرچاوە: راپۆرتی بانکی رۆژهەڵاتی ناوەراست، حەوتوونامەی تەجارەتی فەردا، 25ی ژوئێنی 2016

 

3ـ هەڵاوسان

رێژەی هەڵاوسان لە ساڵی رابردوودا، پێش هەڵگرتنی ئابڵوقەکان 17 لەسەد بەرزبوویەوە. لەو ساڵدا حکومەت رایگەیاند بۆ ژێر 10 لەسەد دابەزیوە. حکومەتی رۆحانی ئەو دابەزینەی هەڵاوسان بە دەستکەوتێک بۆ باشتر بوونی رەوشی ئابووری ناودەبا. هەر چەندە ئابووریناسانی ناوخۆی ئێران گومانی زۆریان لەو ئامارانە هەیە.

یەکێک لە هۆکان ئەوەیە کە ئەو ئامارە رەسمیانە لە سەر هەڵاوسان لە ژیانی خەلکدا هەست پێکراو نین. لە مانگی مارسی رابردوودا کە هەڵاوسان 12 لەسەد راگەیندرابوو، کاردانەوەی هەڵاوسان لە ژیانی خەڵکدا بەو شێوەبوو: گواستنەوە 40 لەسەد، پێوەندیەکان 20 لەسەد، دەرمان 19 لەسەد و پەروەردە 24 لەسەد.

هۆی دیکەی گومان ئابووریناسان، رەوتی بێ توانایی خەڵک لە کرێندایە کە ئەوەش ناتەبایە لەگەڵ دابەزینی هەڵاوسان. ئەوان هەروەها ئەو پرسیارە دەکەن: چۆن دەکرێ هەم نەختینە هەڵکشێ و هەم هەڵاوسان دابەزێ؟

 

4 نەختینە

لە کۆتایی ساڵی 94 نەختینە 1017 ملیارد تمەن بوو. ئەوە بەرزبوونەوەیەکی زۆر بوو. لە ماوەی تەنیا ساڵێکدا 234 هەزار ملیار تمەن یانی 30 لەسەد رێژەی نەختینە زیادی کرد. رێژەی نەختینە لە ژوئێنی 2013 کە رۆحانی بووە سەرەککۆمار نزیک بە 460 هەزار ملیار تمەن بوو. بەڵام کەمتر لە سێ ساڵی رابردوو زیاتر لە 550 هەزار ملیارد تمەن زیادی کردوە. یانی لە سێ ساڵی یەکەمی دەسەڵاتی رۆحانی دا رێژەی نەختینەی زیاد کراو لە تەواوی مێژووی ئابووری ئێران زیاتر بووە. بەپێی راپۆرتی بانکی ناوەندی لە کۆی ئەو نەختینە، 880 هەزار ملیار تمەن وەکی دراو، 136 هەزار ملیارد تمەن دراو و 37 هەزار ملیارد تمەن دراوی کاغەز و سکە لە دەست خەڵکدایە. دراوی کاغەز و سکەی دەستی خەڵک لە ساڵی رابردوودا تەنیا 5.8 لەسەد زیادی کردوە، لە حاڵێکدا رێژەی دراو 13.2 لەسەد و وەکی دراو 33.1 لەسەد زیادی کردوە.

لەگەڵ ئەوەی نەختینە دوو ئەوندە زیادکردنی هەبووە لە حکومەتی رۆحانی دا، بەشی بەرهەمهێنانی وەلات توشی کەمی نەختینە، سەرمایەیەک کە لە گەراندایەو ئاسانکاری و بڕ و بایەخ گلەیی دەکەن. بۆچی ئەو نەختینە زۆرەی بۆ بەشی بەرهەمهێنان رەوانە نەکراوە؟ وادیارە ئەو گرینگیەی بە کەل و پەلی مەسرەفی و قاچاخی کەل و پەل دەدرێ، بەشێکی زۆری نەختینەی نوێ بۆ قاچاخی کەل و پەل کە بە ناقانوونی هاوردە دەکرێ بەرێدەکرێ. بەشێکی دیکەی بەرچاوی بۆ شەڕی سوریە و دابین کردنی خەرجی گروپە شیعەکانی عێراق و یەمەن و حیزبوڵای لوبنان تەرخان دەکرێ.

ئەو ئەوەش قەبوڵ بکەین کە حکومەت بۆ دابەزاندنی رێژەی هەڵاوسان سەرکەوتوو بووە، هەڵکشانی بەرچاوی نەختینە لە سێ ساڵی دوایی دا رێگە خۆشکەرە بۆ هەڵاوسانی زیاتر لە داهاتوو، وە لە دەستچوونی هەموو رێگەکانی دابەزاندنی هەڵاوسان لە داهاتوودا.