سازمانی خه‌بات ی
کوردستانی
ئێران
شەڕی نێوان ئۆکرانیا و ڕووسیا جیهانی هەژاندووە و پەیوەندییە مێژوویی و سیاسی و کولتوورییەکانی نێوان هەردوو نەتەوەی به‌ره‌و ئاڵۆزی و لێک دابڕان بردوه. گرفت و کێشه‌کانی نێوان ئوکرانیا و ڕووسیا له‌ساڵی ٢٠١٤ زیاتر گرژی تێکه‌وت و کاریگه‌ری نه‌رێنی و لێکه‌وته‌ی خراپی بۆ هه‌موو ناوچه‌وکه لێکه‌وته‌وه و کاریگەری لەسەر پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و ئاسایشی جیهانی و ناوچه‌که‌ی به‌ره و ئاستێکی خراپ بردوو ووڵاتانی به‌سه‌ر دوو به‌ره‌دا دابه‌ش کرد.
شەڕەکە لەناکاو دەستی پێنەکرد، بەڵکو دەرئەنجامی پێشهاتێکی مێژوویی درێژخایەنە. ئۆکرانیا هەمیشە پێگەیەکی تایبەتی لە دڵی ڕووسیادا هەبووە، پەیوەندییەکی قووڵی کولتووری و زمانەوانی و مێژوویی هەیە. بەڵام لەم ساڵانەی دواییدا ئۆکرانیا هەوڵی بەهێزکردنی ناسنامەی نەتەوەیی خۆی و ئاڕاستەکردنی خۆی بەرامبەر بەهاکانی ڕۆژئاوای دا، ئەمەش گرژیی لەگەڵ ڕووسیا دروست کردووە.
هۆکاری ئەم ململانێیە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ٢٠١٣، کاتێک ڤیکتۆر یانۆکۆڤیچ سەرۆک کۆماری ئەمریکا ڕێککەوتنی پەیوەندی لەگەڵ یەکێتی ئەوروپا لە بەرژەوەندی پەیوەندی نزیکتر لەگەڵ ڕووسیا ڕەتکردەوە. ئەم بڕیارە ناڕەزایەتییەکی گەورەی لێکەوتەوە کە بە یۆرۆمایدان ناسراوە، کە خەڵک داوای چاکسازی و حوکمڕانییەکی دیموکراسیتریان دەکرد. ناڕەزایەتییەکان بووە هۆی ڕووخانی یانۆکۆڤیچ لە مانگی شوباتی ٢٠١٤، کە ڕووسیا وەک هەڕەشەیەک بۆ سەر بەرژەوەندییەکانی زانی.
لە ساڵی ٢٠١٤، دوای نائارامییەکانی ئۆکرانیا، ڕووسیا کریمیای گرتەوە. ئەم کارە بەو ڕاستییە ڕەوا بوو کە ڕووسیا ناچار بوو هاووڵاتیانی خۆی و دانیشتووانی ڕووسی زمان لە ناوچەکە بپارێزێت. بەڵام ئەم لکاندنەوەیە لەلایەن کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە بە شێوەیەکی بەرفراوان ئیدانە کرا و بە پێشێلکردنی بنەماکانی یاسا نێودەوڵەتییەکان زانرا. لە هەمان کاتدا جوداخوازانی لایەنگری ڕووسیا دەستیان کرد بە کۆنترۆڵکردنی بەشێک لە ڕۆژهەڵاتی ئۆکرانیا، ئەمەش بووە هۆی پێکدادانی چەکداری کە لەو کاتەوە بەردەوامە.
ئەو ململانێیە بووەتە هۆی مردنی هەزاران کەس و قەیرانی مرۆیی، هەروەها دابەشبوونێکی قووڵ لە نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا لە ئۆکرانیا. هەروەها بووەتە هۆی سزای نێودەوڵەتی بەسەر ڕووسیا و دۆخێکی نوێی هاوشێوەی شەڕی سارد لە نێوان ڕووسیا و وڵاتانی ڕۆژئاوایی. بەم مانایە شەڕی ئۆکرانیا و ڕووسیا بیرخستنەوەیەکی تراژیدییە بۆ ئەوەی کە چۆن پەیوەندییە مێژووییەکان و بڕیارە سیاسییەکان و ناسنامەی نەتەوەیی دەبنە هۆی ناکۆکی و ئازار. دۆخێکی ئاڵۆزە کە پێویستی بە تێگەیشتنێکی قووڵترە لە هۆکارە بنەڕەتییەکان .
یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی دەستپێکردنی ئەم ململانێیەی ڕووسیا، خواستی پاراستنی کاریگەرییە لەسەر نه‌خشه‌ی پێشووی سۆڤیەت، لەوانەش ئۆکرانیا. دوای ئەوەی ئۆکرانیا دەستی زیاتر ڕووی کرده دامەزراوە ڕۆژئاواییەکانی وەک یەکێتی ئەوروپا و ناتۆ، ڕووسیا ئەمەی وەک هەڕەشەیەک بۆ سەر ئاسایش و کاریگەری خۆی لە ناوچەکەدا هەست پێکرد.
ئامانجی هێرشکردنە سەر ئۆکرانیا فرەلایەنە بوو. پێش هەموو شتێک ڕووسیا دەیویست ڕێگری لە ئۆکرانیا بکات کە ببێتە بەشێک لە هاوپەیمانییەکانی ڕۆژئاوا. جگە لەوەش مەبەستێک هەبوو بۆ گەڕاندنەوەی ئەوەی کە وەک پەیوەندییەکی مێژوویی لە نێوان هەردوو وڵاتدا سەیر دەکرا، بەو پێیەی زۆرێک لە ڕووسیا ئۆکرانیا وەک بەشێک لە کایەی کاریگەریی ڕووسیا دەبینن. لکاندنی کریمیا لە ساڵی ٢٠١٤ و ململانێی دواتر لە ڕۆژهەڵاتی ئۆکرانیا هەوڵێک بوو بۆ بەهێزکردنی پێگەی ستراتژیکی ڕووسیا لە ناوچەکەدا.
جگە لە ئامانجە سیاسی و ستراتیژییەکان، فاکتەری کولتووری و پەیوەندیدار بە ناسنامەش هەبووە کە دێنە گۆڕەپانەکەوە، کە ڕووسیا دەیەوێت دانیشتوانی ڕووسی زمان لە ئۆکرانیا بپارێزێت. بە گشتی ئەمە ململانێیەکی ئاڵۆزە و چەندین چین لە پاڵنەر و دەرئەنجامەکانی هەیە.
لەم شەڕەدا ئۆکرانیا بەرگری لە سەروەری و یەکپارچەیی خاکی خۆی کردووە لە بەرامبەر هێرشی ڕووسیا. دوای لکاندنی کریمیا لە ساڵی ٢٠١٤ و ململانێی دواتر لە ڕۆژهەڵاتی ئۆکرانیا، ئۆکرانیا هێزی سەربازی و خۆبەخش و خەڵکی مەدەنی خۆی بۆ بەرەنگاربوونەوەی دەستدرێژی ڕووسیا کۆکردەوە.
یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی ئۆکرانیا دەستبەرداری نەبوون، ناسنامەی بەهێزی نەتەوەیی و خواستی پاراستنی سەربەخۆییە. زۆرێک لە ئۆکراینییەکان ئەو خەباتە وەک خەباتێک بۆ ئازادی و دیموکراسی دەبینن و کۆدەنگییەکی نیشتمانی بەرچاو بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو لەشکرکێشییە هەبووە. جگە لەوەش ئۆکرانیا پشتیوانی لە زۆرێک لە وڵاتانی ڕۆژئاوایی وەرگرتووە، چ لە شێوەی هاوکاری دارایی و چ لە شێوەی کەرەستەی سەربازی، ئەمەش توانای شەڕکردنیان لەسەر بەهێزتر کردووە.
هەروەها پاڵنەرێکی قووڵی سۆزداری لە پشت بەرخۆدانەکەوە هەیە؛ زۆرێک لە ئۆکراینییەکان ئەندامانی خێزان و هاوڕێکانیان لەم ململانێیەدا لەدەستداوە، ئەمەش ئیرادەیەکی بەهێزی بۆ بەردەوامبوون لە شەڕی دادپەروەری و گەڕاندنەوەی وڵاتەکە دروستکردووە.
ژمارەی ئەو کەسانەی لە شەڕی نێوان ڕووسیا و ئۆکرانیادا کوژراون و بریندار بوون بە درێژایی شەڕەکە جیاواز بووە و بەهۆی بەردەوامی شەڕەکە و نەبوونی زانیاریی باوەڕپێکراوەوە ئەستەمە بتوانرێت ئاماری ورد بخرێتەڕوو. بەگوێرەی ڕاپۆرتی سەرچاوە جیاوازەکان، لەنێویاندا نەتەوە یەکگرتووەکان، لە سەرەتای دەستپێکردنی شەڕەکە لە ساڵی ٢٠١٤ەوە زیاتر لە ١٣ هەزار کەس کوژراون، لەنێویاندا هەردوو سەربازی و مەدەنی.
سەبارەت بە قوربانییەکان، مەزەندە دەکرێت بە دەیان هەزار کەس لە هەردوولا بریندار بوون. گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە ڕەنگە ئەم ژمارانە بە تێپەڕبوونی کات بگۆڕدرێن، بەو پێیەی هێشتا ناکۆکییەکە بەردەوامە و لەوانەیە زیاتریش هەبن کە تۆمار نەکراون. دۆخەکە کارەساتبارە و شەڕ کاریگەری قوڵی لەسەر ژیانی زۆر کەسی ناوچەکە هەبووە.
ڕاپۆرتەکان باس لە بەکارهێنانی چەکی قەدەغەکراو لە شەڕی نێوان ڕووسیا و ئۆکرانیادا بڵاوکراونەتەوە. هەردوو ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان و ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ بەکارهێنانی ئەو چەکانەیان بەڵگە کردووە کە پێشێلکردنی ڕێکەوتننامە نێودەوڵەتییەکانە، لەوانەش تەقەمەنیی کلاستەر. ئەم جۆرە چەکانە بە تایبەتی جێی مشتومڕن چونکە دەتوانێت ببێتە هۆی قوربانییەکی بەرفراوانی مەدەنی و زۆرجاریش تۆمەتی تەقینەوە نەتەقێنراو بەجێدەهێڵن کە مەترسی لەسەر دانیشتوانی مەدەنی دروست دەکەن دوای ماوەیەکی زۆر لە کۆتایی هاتنی شەڕەکە.
بەکارهێنانی ئەو جۆرە چەکانە دەتوانرێت بە تاوانی جەنگ هەژمار بکرێت، هەروەها داوای لێکۆڵینەوە لەو جۆرە ڕووداوانەش کراوە. دۆخی مرۆیی ناوچە جێناکۆکەکان بەهۆی ئەو جۆرە هێرشانە زیاتر خراپتر بووە و پێویستییەکی بەردەوام هەیە بۆ پاراستنی هاوڵاتیانی مەدەنی و پابەندبوون بە یاسا نێودەوڵەتییەکان لە شەڕی چەکداریدا.
سیاسەتی نێودەوڵەتی بە قورسی کاریگەری شەڕی نێوان ڕووسیا و ئۆکرانیا بووە. زۆرێک لە وڵاتان و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان، وەک ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان و ناتۆ، ئەم کارەی ڕووسیایان شەرمەزار کردووە و پشتیوانیان بۆ سەروەری و یەکپارچەیی خاکی ئۆکرانیا دەربڕیوە. لە لایەن چەند وڵاتێکی ڕۆژئاواوە گەمارۆکان دژ بە ڕوسیا خراونەتە بواری جێبەجێکردنەوە، کە ئامانجیان لاوازکردنی ئابوری ڕوسیا و فشارخستنە سەر ئەو وڵاتە بۆ گۆڕینی سیاسەتی شەڕانگێزی ڕوسیا.
لە هەمان کاتدا مشتومڕێکی زۆر لەسەر چۆنیەتی باشترین مامەڵەکردن لەگەڵ ململانێکان دروست بووە. هەندێک وڵات بانگەشەیان بۆ چارەسەری دیپلۆماسی و دانوستان کردووە، هەندێکی تریش پێیان وایە پشتیوانی سەربازی بۆ ئۆکرانیا بۆ بەرپەرچدانەوەی کاریگەرییەکانی ڕووسیا پێویستە. هەروەها ئەم ململانێیە کاریگەری لەسەر بازاڕەکانی وزەی جیهانی و سیاسەتی ئەمنی و پەیوەندی نێوان وڵاتانی ناتۆ و ڕووسیا هەبووە و ئەمەش بووەتە هۆی زیادبوونی گرژی و ئاڵۆزی لە ناوچەکەدا.
چەندین وڵات هاوپەیمانی سوپای ئۆکرانیا بوون و پشتیوانییەکی بەرچاویان کردووە، چ لە ڕووی سەربازی و چ لە ڕووی مرۆییەوە. ئەمەش وڵاتانی وەک ئەمریکا، بەریتانیا، پۆڵەندا و چەند وڵاتێکی ئەوروپی دەگرێتەوە، کە چەک و مەشق و هاوکاریی دیکەیان پێشکەش بە ئۆکرانیا کردووە. هاوکاری نێوان ئەم وڵاتانە بەشێکە لە هەوڵێکی فراوانتری نێودەوڵەتی بۆ پاڵپشتیکردنی ئۆکرانیا لە شەڕی سەروەری و یەکپارچەیی خاکی ئۆکرانیا. هەروەها گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە زۆرێک لە ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان وەک یەکێتی ئەوروپا و ناتۆ لەم ململانێیەدا پشتیوانی خۆیان بۆ ئۆکرانیا دەربڕیوە.
چەندین ڕێگە هەیە کە دەتوانرێت ئەم شەڕە بوەستێنرێت، بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ. شێوازە ڕاستەوخۆکان لەوانەیە بریتی بن لە دانوستان لە نێوان لایەنەکان، ئاگربەست یان ڕێککەوتنی ئاشتی. شێوازە ناڕاستەوخۆکان لەوانەیە بریتی بن لە فشاری دیپلۆماسی، سزادانی دەستدرێژکار، یان پشتیوانی لە یەکێک لە لایەنەکان بۆ بەدەستهێنانی پێگەیەکی دانوستانکاری لەبارتر. زۆرجار پرۆسەیەکی ئاڵۆزە و پێویستی بە ئیرادەی هەموو لایەنە پەیوەندیدارەکان هەیە بۆ دۆزینەوەی چارەسەرێکی بەردەوام.
زۆرن ئەوانەی ترسیان لەوە هەیە کە ململانێی نێوان ڕووسیا و ئۆکرانیا پەرە بستێنێت و ببێتە شەڕێکی گەورە کە چەند نەتەوەیەک تێیدا بەشداربن و ئەمەش دۆخێک بەبیر دەهێنێتەوە کە جەنگی جیهانی سێیەمی بیربخاتەوە. لە ڕووی مێژووییەوە، ململانێ ناوچەییەکان هەندێک جار گەشەیان کردووە و بووەتە شەڕی گەورەی نێودەوڵەتی، بە تایبەت کاتێک زلهێزەکان تێوەگلاون. بۆیە گرنگە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی کار بۆ چارەسەری دیپلۆماسی بکات و دووربکەوێتەوە لە پەرەسەندنی زیاتری ململانێکان
چەند وڵاتێک لە ڕاستیدا پاڵپشتی ڕووسیایان کردووە لەو ململانێیەدا، بەڵام گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە ئەم پاڵپشتییە هێندەی پاڵپشتی نێودەوڵەتی بۆ ئۆکرانیا بەربڵاو نییە. وڵاتانی وەک بیلاڕووس هاوپەیمانێکی ئاشکرای ڕووسیا بوون، هەروەها ڕاپۆرتی هاوکاری نێوان هێزەکانی ڕووسیا و بیلاڕوس بڵاو بووەتەوە. لە هەمان کاتدا دەوڵەتانی دیکە، وەک چین، ڕژیمی ئیران ڕاسته‌وخۆ و ناڕاسته‌وخۆ ده‌ستیان هه‌یه له پڕچه‌ککردن و هاوکاریکردنی ده‌وڵه‌تی ڕووسیه.
ڕژیمی ئێران بە چەند هۆکارێک دەستی لە پاڵپشتیکردنی ڕووسیا بە مووشەک و فڕۆکەی بێفڕۆکەوان بووە. ڕژیمی ئاخوندی بۆ خاتری مانه‌وه‌ی خۆی و پێویستی پشتیوانی ده‌وڵه‌تی ڕووسیه له‌مانه‌وه‌ی خۆی گه‌لانی ئێرانی تووشی نه‌هامه‌تی زیاتر و سزای قورسی ده‌وڵه‌تانی جیهانی کردۆته‌وه.
بەڵێ، سپای پاسدارانی ڕژیمی ئێران لەلایەن چەند وڵاتێکەوە بە ڕێکخراوێکی تیرۆریستی دادەنرێت، لەوانە ئەمریکا. ئەمەش بەهۆی تێوەگلانیان لە چالاکییە سەربازی و نیمچە سەربازییە جۆراوجۆرەکاندا، چ لە ناوخۆ و چ لە دەرەوە. بۆیە ئەو پشتیوانییەی کە لە ململانێی دژ بە ئۆکرانیادا بە ڕووسیا دەیکەن، لە ژێر ڕۆشنایی ستراتیژی و ئایدۆلۆژیای سەربازی گشتیی ئەوانیشدا سەیر بکرێت. ئەم هاوکارییە دەتوانێت دۆخەکە زیاتر ئاڵۆز بکات، بەو پێیەی ئەو ئەکتەرانە دەگرێتەوە کە لە ئێستاوە لە ژێر فشار و سزا نێودەوڵەتییەکاندان.
گەلانی ئێران زۆرجار باجی زۆریان داوە لە بەرامبەر کرده‌وه‌کانی سپای تیرۆرستی پاسداران. زۆرێک لە هاووڵاتیانی ئێرانی تووشی دەرئەنجامەکانی گەمارۆکان و کاردانەوەی نێودەوڵەتی بەرامبەر بە سیاسەتەکانی ئه‌م ڕژیمه بونه‌وه.
لە ئەنجامی پاڵپشتیی سوپای تیرۆرستی پاسداران لە ڕووسیا، دۆخی ئابووری گەلی ئێران سەختر ده‌بێت. ئەم جۆرە هاوپەیمانییە نێودەوڵەتییە دەتوانێت ببێتە هۆی سزای توندتر لەلایەن وڵاتانی ڕۆژئاواوە، کە ئەمەش دەتوانێت ئابووری ئێران کە لە ئێستاوە نەخۆشە خراپتر بکات. ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی بەرزبوونەوەی هەڵاوسان، بێکاری و کەمبوونەوەی دەستڕاگەیشتن بە کاڵا و خزمەتگوزاری بۆ دانیشتوانی ئێران. لە ئەنجامدا ئەو کەسانەی کە لە ئێستاوە کاریگەری ئاستەنگی داراییان لەسەرە، ڕەنگە تووشی کێشەی زیاتریش ببن.
